Η φιλία είναι ένα από τα πιο βαθιά ανθρώπινα συναισθήματα, ένας δεσμός που μας συνδέει με τους άλλους και μας βοηθά να νοηματοδοτήσουμε τον κόσμο γύρω μας. Όμως, η φιλία δεν είναι πάντοτε ίδια, ούτε όλοι οι δεσμοί που ονομάζουμε «φιλία» είναι αληθινοί και ουσιώδεις. Ο Αριστοτέλης, ο μεγάλος φιλόσοφος της αρχαιότητας, μίλησε γι’ αυτό με τρόπο που παραμένει εκπληκτικά επίκαιρος μέχρι σήμερα. Στην Ηθική Νικομάχεια, το κλασικό του έργο για την ηθική και την αρετή, αναλύει τη φύση της φιλίας και καταλήγει ότι υπάρχουν τρεις βασικοί τύποι φιλίας, εκ των οποίων μόνο ένας αξίζει πραγματικά να επιδιώκεται.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η φιλία μπορεί να ταξινομηθεί με βάση το κίνητρο που οδηγεί δύο ανθρώπους να συνδεθούν μεταξύ τους. Αυτά τα κίνητρα είναι η χρησιμότητα, η ηδονή και το αγαθό. Καθένα από αυτά δημιουργεί διαφορετικούς δεσμούς, που όμως διαφέρουν ως προς τη διάρκεια, την ποιότητα και την αξία τους.
Η φιλία της χρησιμότητας είναι η πιο επιφανειακή. Εδώ, οι άνθρωποι δεν συνδέονται επειδή εκτιμούν ο ένας τον άλλον για αυτό που είναι, αλλά επειδή ο ένας εξυπηρετεί τις ανάγκες ή τους στόχους του άλλου. Σκεφτείτε τις συναλλαγές της καθημερινότητας, όπως τη σχέση σας με τον ταχυδρόμο που σας φέρνει τα γράμματα ή τον συνάδελφο που συνεργάζεστε για να ολοκληρώσετε μια εργασία. Αυτές οι σχέσεις, αν και απαραίτητες, είναι πρόσκαιρες και, μόλις λήξει η χρησιμότητα, η σύνδεση χάνεται. Δεν υπάρχει βάθος ούτε αληθινή φροντίδα.
Η φιλία της ηδονής είναι κάπως πιο βαθιά, αλλά παραμένει περιορισμένη. Σε αυτή την περίπτωση, οι άνθρωποι συνδέονται επειδή αντλούν ευχαρίστηση από τη συντροφιά του άλλου. Αυτός ο τύπος φιλίας μπορεί να βρεθεί συχνά στις νεότερες ηλικίες, όταν οι άνθρωποι έλκονται από κοινούς τρόπους διασκέδασης, χιούμορ ή ακόμη και την κοινή αγάπη για κάποιο χόμπι. Είναι μια φιλία που βασίζεται στη στιγμή, στο παρόν, και συχνά διαλύεται όταν αλλάξουν οι συνθήκες ή οι προτιμήσεις.
Όμως, υπάρχει και μια τρίτη μορφή φιλίας, αυτή που ο Αριστοτέλης αποκαλεί «φιλία της αρετής» ή «τέλεια φιλία». Αυτή η φιλία είναι σπάνια, αλλά είναι η μόνη που αξίζει πραγματικά. Βασίζεται στην αμοιβαία εκτίμηση του χαρακτήρα και της αρετής του άλλου. Εδώ, οι άνθρωποι αγαπούν ο ένας τον άλλον όχι για ό,τι μπορούν να προσφέρουν ή για τη διασκέδαση που μοιράζονται, αλλά για το ποιοι είναι πραγματικά. Αυτή η φιλία δεν εξαρτάται από εξωτερικές συνθήκες· είναι ανθεκτική στον χρόνο και στις δοκιμασίες, επειδή στηρίζεται στην αληθινή γνώση και αποδοχή του άλλου.
Όμως, γιατί αυτή η τρίτη φιλία είναι τόσο δύσκολη; Γιατί, άραγε, δεν την αποκτούν όλοι; Ο Αριστοτέλης μας δίνει μια απλή αλλά ουσιαστική απάντηση: η φιλία της αρετής απαιτεί αρετή και από τους δύο. Δεν μπορείς να έχεις τέτοιου είδους φιλία με κάποιον που δεν έχει καλλιεργήσει τον εαυτό του, που δεν έχει δουλέψει πάνω στον χαρακτήρα του, που δεν έχει την ικανότητα να αγαπά και να εκτιμά πέρα από το επιφανειακό. Αυτή η φιλία είναι, κατά κάποιο τρόπο, μια ανταμοιβή για τη δική σου εσωτερική ανάπτυξη.
Καθώς αναλογίζομαι αυτές τις τρεις κατηγορίες φιλίας, δεν μπορώ παρά να σκεφτώ πόσο συχνά στη ζωή μας μπερδεύουμε τους τύπους. Πόσες φορές έχουμε απογοητευτεί, περιμένοντας από μια φιλία της χρησιμότητας να μας δώσει βάθος και ουσία; Πόσες φορές έχουμε επενδύσει σε ανθρώπους που ήταν μαζί μας μόνο για τη στιγμή, για την ευχαρίστηση που μοιραζόμασταν, και ύστερα μας άφησαν πίσω όταν οι συνθήκες άλλαξαν; Και, ακόμη, πόσο δύσκολο είναι να αναγνωρίσεις την πραγματική φιλία όταν τη βρεις, ειδικά σε έναν κόσμο που συχνά μας ενθαρρύνει να βλέπουμε τους ανθρώπους ως μέσα για τους σκοπούς μας;
Η φιλία της αρετής, όπως την περιγράφει ο Αριστοτέλης, είναι κάτι περισσότερο από μια σχέση· είναι ένα ιδανικό. Είναι ένας δεσμός που μας καλεί να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας, να δούμε τον άλλο όχι ως μέσο αλλά ως σκοπό. Είναι μια υπενθύμιση ότι, στην πιο αγνή της μορφή, η αγάπη είναι αλτρουιστική.
Κάποιες φορές αναρωτιέμαι αν η δική μου ζωή περιλαμβάνει τέτοιες φιλίες. Υπάρχουν στιγμές που νιώθω ότι έχω γνωρίσει την αληθινή φιλία, όταν κοιτάζω κάποιον στα μάτια και βλέπω την αντανάκλαση της δικής μου ψυχής, όταν νιώθω ότι κατανοούμε ο ένας τον άλλον πέρα από λέξεις και χειρονομίες. Άλλες φορές, όμως, νιώθω ότι ζούμε σε μια εποχή που οι περισσότερες φιλίες μοιάζουν περισσότερο με συναλλαγές.
Ο Αριστοτέλης μας υπενθυμίζει ότι η πραγματική φιλία δεν είναι κάτι που βρίσκεις εύκολα, αλλά κάτι που καλλιεργείς με προσοχή και υπομονή. Χρειάζεται χρόνος, εμπιστοσύνη, και, κυρίως, αρετή. Πρέπει να είσαι εσύ ο ίδιος φίλος, πριν μπορέσεις να αναγνωρίσεις τον πραγματικό φίλο στον άλλον.
Τελικά, ίσως αυτό είναι το μεγαλύτερο μάθημα της φιλοσοφίας του για τη φιλία: ότι η ποιότητα των σχέσεών μας αντανακλά την ποιότητα της δικής μας ψυχής. Αν θέλουμε αληθινούς φίλους, πρέπει πρώτα να γίνουμε αληθινοί άνθρωποι. Και αυτό είναι ένα ταξίδι που δεν τελειώνει ποτέ.
Είναι όμορφο, αν και σπάνιο, να βρεις έναν φίλο που να σε αγαπά για αυτό που είσαι, που να θέλει το καλό σου χωρίς κρυφά κίνητρα, που να μοιράζεται τις χαρές και τις λύπες σου σαν να ήταν δικές του. Και όταν τον βρεις, ξέρεις ότι έχεις βρει κάτι πολύτιμο, κάτι που κανένας χρόνος, καμία απόσταση και καμία δοκιμασία δεν μπορεί να καταστρέψει.
Ίσως, λοιπόν, αξίζει να σκεφτούμε: ποιοι είναι οι φίλοι μας; Τι είδους φιλία έχουμε μαζί τους; Και, το πιο σημαντικό, πώς μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι φίλοι οι ίδιοι; Αν ο Αριστοτέλης έχει δίκιο –και πιστεύω πως έχει– τότε η απάντηση σε αυτές τις ερωτήσεις δεν είναι μόνο θέμα σχέσεων, αλλά θέμα του ποιοι είμαστε βαθιά μέσα μας.